Trwają wielodyscyplinarne badania naukowe, które pozwolą określić stan supraskich katakumb i opracować założenia ich restauracji i konserwacji. Prace prowadzą cztery polskie uczelnie.
Pod koniec 2021 r. rektorzy: Uniwersytetu w Białymstoku, Politechniki Białostockiej, Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku i Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie podjęli misję ratowania supraskich katakumb monasterskich. Jej celem było wspólne prowadzenie wielodyscyplinarnych badań naukowych i ekspertyz służących określeniu stanu zachowania katakumb, opracowaniu założeń merytorycznych ich restauracji i konserwacji oraz wsparcie przyszłych działań konserwatorskich prowadzonych przy tym zabytku. O projekcie tym pisaliśmy wstępnie w „B&A” nr 2/2023.
Lata 2022-2023 obfitowały w wiele ważnych przedsięwzięć związanych z badaniami. Podjęto szerokie działania: rejestracyjne i projektowe, a także kwerendy typologiczne i komparatystyczne, w szczególności w zakresie teologii, archeologii, architektury, ochrony dziedzictwa i konserwacji zabytków, historii, historii sztuki, antropologii, inżynierii materiałowej. Działania te w pierwszym etapie polegały na przeprowadzeniu badań i analiz archeologicznych i architektoniczno-konserwatorskich, niezbędnych do opracowania założeń merytorycznych konserwacji zachowawczej katakumb oraz badań georadarowych i wykopaliskowych, które umożliwią określenie granic cmentarza grzebalnego wokół katakumb. Jednocześnie podjęte zostały intensywne kwerendy i prace analityczne historyków i architektów, które mają na celu odtworzenie dziejów katakumb ze szczególnym uwzględnieniem historii ich budowy, przebudowy i destrukcji po zaprzestaniu ich użytkowania, a także identyfikacji osób pochowanych w katakumbach. Udział mikrobiologów umożliwia określenie specyfiki środowiska mikrobiologicznego katakumb i ich potencjalnego wpływu na stan zachowania zabytku oraz warunki konserwacji zachowawczej. Chemicy identyfikują zanieczyszczenia chemiczne cegieł i zaprawy murarskiej, wpływ tych zanieczyszczeń na stan zachowania zabytku oraz opracują wytyczne do sposobu neutralizacji szkodliwych związków chemicznych. Biolodzy, dzięki analizom pyłku i szczątków roślin, określają cechy zbiorowisk roślinnych w otoczeniu katakumb i identyfikują gatunki roślin, które mogły być wykorzystywane w związku z grzebalną funkcją katakumb. Anatomowie i genetycy prowadzą analizę szczątków ludzkich.
Model struktury przestrzennej
Badania architektoniczno-konserwatorskie miały na celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu oraz ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceń. Wykonywane są one przy merytorycznym, konsultacyjnym udziale konserwatorskim, służącym dodatkowo rozpoznaniu historii i funkcji zabytku, ustaleniu użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii oraz określeniu stanu jego zachowania. Służą działaniom studialnym, badawczo-naukowym i projektowym mającym na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji tego zabytku i zahamowanie procesów jego destrukcji, a także wyeksponowaniu jego pełnych wartości historycznych, artystycznych i naukowych, z uzupełnieniem lub odtworzeniem jego części utraconych wraz z monitorowaniem i dokumentowaniem wszystkich podejmowanych przy nim działań. Ich status określa naukowo-badawczy i projektowy charakter badań, jako prac przygotowawczych do prowadzenia robót budowlanych podejmowanych przy tym zabytku lub w jego bezpośrednim otoczeniu.
Historia
Monaster supraski był największym w XVI w. prawosławnym ośrodkiem monastyrycznym na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwszą powstałą w nim świątynią była drewniana cerkiew Św. Jana Teologa, która spłonęła jednak w 1545 r. W latach 1503-1511 (1510?) wybudowano katolikon – monumentalną, murowaną, gotycką cerkiew Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy. W cerkwi, prócz hieratejonu głównego, znajdowały się także paraklezjony poświęcone: Św. Teodozjuszowi Pieczerskiemu i Św. Antoniemu oraz Św. Św. Borysowi i Glebowi. Była to świątynia warowna, ulokowana centralnie, osiowosymetrycznie, zorientowana na kosmologiczny wschód.
Po tych dwóch świątyniach wzniesiona została trzecia z kolei cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego, na powstałych w XVI w. katakumbach z ponad 130 niszami do grzebania ciał mnichów i dobroczyńców monasteru. Obiekt powstał w czasach działalności prawosławnego archimandryty Sergiusza Kimbara, piastującego tę godność do 1565 r. Traktuje o tym Kronika Ławry Supraskiej, która mówi: „(…) Sergiusz Kimbar wymurował refektarz, oratorium, kuchnię, spiżarnię, i pieczary, tenże dzwon niedzielny odlał. Zmarł w roku 1565, w Supraślu pochowany. Tenże pierwszym był supraskim archimandrytą. Przeszli zaś byli tylko superiorami, albo hegumenami (…)”[1]. Obiekt zaczęto budować najprawdopodobniej po 1531 r., a zakończono przed rokiem 1537[2]. Prawdopodobnie ukończono go 30 października 1533 r.[3]
Katakumby zlokalizowane są po południowej stronie założenia monastyrycznego. Związany jest z nimi kompozycyjną osią poprzeczną wschodni korpus monastyryczny – Pałac Archimandrytów. Po ich stronie wschodniej znajduje się zabytkowy Dom Ogrodnika. Na zewnątrz katakumby mają postać podłużnego nasypu ziemnego długości ponad 20 m i szerokości ok. 10 m, podłużnie otwartego od góry w części środkowej komory grzebalnej na skutek zawalenia się dawnego sklepienia, z pierwotnym otwarciem wejściowym od strony zachodniej i wtórnym – od południowej. Kopiec ten usytuowany jest prostopadle do ul. Klasztornej. W 2013 r. zabytek ten przekryty został tymczasowym zadaszeniem, chroniącym go częściowo przed wpływem warunków atmosferycznych.
Niestety nie zachowały się mapy i plany wskazujące na dokładną geometrię katakumb i kaplicy Zmartwychwstania Pańskiego oraz na ich usytuowanie w założeniu cmentarnym i ogrodowym. Jedyna mapa Supraśla z ogrodami pochodząca z 1845 r. nie ujawnia w ogóle położenia katakumb i cerkwi. Nie czyni tego również mapa sporządzona przez Josipa Jarsukina z 1892 r. Najstarszą mapą wskazującą jedynie na ulokowanie katakumb względem zabudowań monastyru jest niemiecka mapa z końca XVIII w. Późniejszy szkic z 1883 r., wskazujący na dość wiarygodny obrys katakumb, jest planem pokazującym je już jednak bez cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego, po jej rozebraniu.
Wstępne analizy istniejących źródeł bazują na opisach cerkwi i katakumb sporządzonych w czasach arcybiskupa Felicjana F. Wołodkowicza, archimandryty Lwa Jaworowskiego i archimandryty Nikołaja Dałmatowa. Pierwszy ze znanych dotychczas opisów tych obiektów z 1764 r. pochodzi z okresu, kiedy przeprowadzono wizytację kanoniczną zarządzoną przez arcybiskupa unickiego, metropolitę Felicjana F. Wołodkowicza. W sprawozdaniu powizytacyjnym wspomina się: „(…) W ogrodzie przed oknami opackich komnat znajdują się katakumby murowane, gdzie chowają ciała zmarłych mnichów. Nad nimi kaplica zbudowana z muru pruskiego z kopułą pokrytą białą blachą (…)”.[4]
Za najpełniejszy, choć późny opis obiektu i jego wyposażenia z czasów unickich, uznać należy ten pochodzący z inwentarza majątku klasztoru o.o. Bazylianów z 1829 r. sporządzony przez unickiego biskupa Lwa Jaworowskiego, który wspomina: „(…) katakumby w kształcie sklepu murowane, maiące długości zewnetrzney łokci 32, szerokości łokci 13 1/2 (…) Nad Katakumbami Kaplica okrągła koło wiązania drewnianego Deskami obita, z kopułką drewnianą, na którey Krzyż, także drewniany blachą żeścianą obity, Kruchta tey Kaplicy murowana z gankiem także murowanym, którego trepy drewniane zupełnie zróynowane (…)”[5]
Późniejszy, pochodzący z końca XIX w. opis obiektu sporządzony przez prawosławnego archimandrytę monastyru Nikołaja Dałmatowa wspomina o nim w kontekście cmentarza: „(…) Najstarszy cmentarz klasztorny z dostatecznie obszernymi katakumbami wymurowanymi w pierwszej połowie XVI w. znajduje się z południowej strony klasztoru w dużym, klasztornym sadzie. W tych katakumbach, trzypiętrowych niszach – 132 miejsca, do połowy obecnego stulecia grzebano ciała zmarłych archimandrytów i braci klasztornych, a także dobrodziejów klasztoru. Nad tymi katakumbami znajdowała się cerkiew Zmartwychwstania Chrystusa zbudowana w pierwszej połowie XVI stulecia i stojąca tam do lat sześćdziesiątych naszego stulecia.”
O katakumbach wspomina także Jan Glinka, który powiada: „(…) Supraśl 2 październik 1938 r. (…) Grobowiec sklepiony z cegły, nakryty ziemią, położony w obecnym ogrodzie. Wewnątrz podłużnego grobowca są nisze (około 100) po 3 jedne nad drugimi, warstwami. W każdej niszy zmarły. Część tych nisz otwarta i splądrowana podczas wojny światowej w 1915 r. Znać, że budowla została odbudowana zapewne w 1918 r.”[6]
W 1875 r. rozebrano znajdującą się nad katakumbami kaplicę Zmartwychwstania Pańskiego, a z pozyskanych drewnianych materiałów rozbiórkowych wzniesiono kaplicę Św. Męczennika Pantelejmona, na cmentarzu w Supraślu (obecnie kaplica cmentarna p.w. Wszystkich Świętych). Na podstawie Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Dóbr Państwowych z 12 października 1923 r. ustanowiono przymusowy zarząd państwowy „ (…) nad nieruchomościami poklasztornymi w Supraślu (…), położonemi w województwie białostockim (…)”. Nadzór nad nimi objął Urząd Wojewódzki w Białymstoku. W 1937 r. skarb państwa wydzierżawił mienie poklasztorne księżom salezjanom, którzy użytkowali także ogród warzywny wraz z sadem i katakumbami. Powstałe później opisy traktują już niestety o procesie destrukcji i profanacji budowli, która dokonała się przed i po II wojnie światowej.
W 1984 r. na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku, przeprowadzono pierwsze poważniejsze badania archeologiczne i inwentaryzacyjne katakumb. Kierowali nimi archeolodzy Zdzisław Skrok i Tadeusz Wilde z Warszawy. Wybrano część zawaliska, odsłonięto ściany katakumb oraz zdjęto z ich kolebkowego stropu naturalną warstwę ziemi. W ich raporcie wnioskowano o: „kompletne i trwałe zabezpieczenie krypty w formie tzw. „trwałej ruiny…”[7]. Z inicjatywy ówczesnego właściciela, Urzędu Miasta i Gminy w Supraślu, zbudowano tymczasowe zadaszenie katakumb, które pomimo doraźnej ochrony przez parę lat, przyczyniło się do katastrofalnej destrukcji tych sklepień. Konstrukcja zadaszenia spadając zniszczyła bowiem odciążony i niezabezpieczony strop budowli, doprowadzając do jego unicestwienia. Pozostawienie obiektu w stanie niezabezpieczonym, bez odpowiedniej interwencji budowlanej ówczesnego właściciela, zniszczyło bezpowrotnie przekrycie sklepienne katakumb. Pozostał do dziś jedynie ich niewielki fragment.
Kolejne badania architektoniczno-archeologiczne w katakumbach przeprowadzone zostały w roku 2013[8] przez archeologa Macieja Karczewskiego i architekta Tomasza Ołdytowskiego. Wnętrze katakumb o nieregularnych wymiarach komory 2,95-3,20×18,60-18,90 m, miało wówczas dwie ściany podłużne z niszami grzebalnymi oraz jedną ścianę poprzeczną z otworem, ulokowaną od północnej strony budowli. W bocznych ścianach zachowały się, zniszczone w różnym stopniu, nisze grzebalne – loculi, usytuowane na trzech poziomach, jedne ponad drugimi. Stanowią one do dziś niewielkie w przekroju, lecz głębokie wnęki pochówkowe. Mają zmienne wymiary o uśrednionej szerokości ok. 50 cm, wysokości ok. 40 cm i głębokości ok. 270 cm. Nisze te, tak jak ściany zewnętrzne, wymurowane zostały z czerwonej cegły ceramicznej połączonej zaprawą wapienno-piaskową. Sklepione były w większości półokrągłą kolebką o grubości połowy cegły. Nisze położone na poziomie najwyższym mają sklepienia wzmocnione drugą warstwą połówkową cegieł. Ponad sklepieniem loculi I i II poziomu ułożono również dwie warstwy cegieł, z których górne, na II i III poziomie, stanowią posadzki wnęk.
Charakterystycznymi, choć nie do końca zbadanymi ze względu na niedostępność, są podłużne kolebkowe odciążenia ceglane ścian ulokowane ponad III poziomem loculi, które zapewne służyły wzmocnieniu i stężeniu całej struktury sklepiennej nisz (pożądanej wobec jej przerwania przez zachodnie schody) oraz jako konstrukcja służąca posadowieniu znajdującej się nad nimi konstrukcji cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego. Posadzki wnęk I poziomu nisz usytuowano na wysokości dwóch warstw cegieł powyżej posadzki. Północna część katakumb, do około połowy jej długości, jest wybrukowana kamieniami polnymi – otoczakami. Część południowa była w 2013 r. zasypana gruzem i ziemią, do poziomu ponad połowy dawnej wysokości pomieszczenia.
Obecnie część południowa jest odkryta, ujawniając kontynuację pierwotnego wybrukowania korytarza i potwierdzając powstanie katakumb w tym samym okresie (oczyszczenie poziomu posadzki katakumb ujawniło warstwę bruku kamiennego zalegającą w południowej części na przestrzeni od ok. 100 do 160 cm od ściany południowej). Przeczy to częściowo hipotezie archeologów Z. Skroka i T. Wilde’go o powstawaniu południowej części katakumb w okresie późniejszym (odpowiedź na pytanie o ewentualne zróżnicowanie czasowe faz budowy katakumb dadzą m.in. specjalistyczne badania metodą węgla radioaktywnego C14 cząsteczek węgla drzewnego z zaprawy piaskowo-wapiennej użytej do łączenia cegieł oraz samych cegieł) oraz zbyt pochopne przyjęcie tej hipotezy przez badaczy. Prowadzone badania ostatecznie tę hipotezę zweryfikują.
Przekrycie komory grzebalnej katakumb (galeriae) stanowi kolebka sklepienna o łuku odcinkowym. Zachowała się ona jedynie na fragmencie o długości ok. 1 m od ściany północnej. Wymurowana ona została z dwóch warstw cegieł klinowanych zaprawą wapienno-piaskową. Grubość sklepienia z pośrednią warstwą zaprawy wynosi 64 cm. W ścianie północnej znajduje się głęboka nisza przekryta częściowo płaskim stropem i zasypana gruzem Jest ona prawdopodobnie efektem przekształceń wtórnych, powstałych w wyniku późniejszej, naturalnej destrukcji obiektu.
Stopień zniszczenia katakumb stanowi, że prace podjęte w 2013 r. przeprowadzono niemal przed ich destrukcją całkowitą. Obiekt pozbawiony był wówczas sklepień, podczas gdy jeszcze w 1984 r. były one zachowane w ok. 65%[9]. Świadczą o tym zachowane fotografie. Już podczas tych badań zarejestrowano także, że dwie ściany podłużne: wschodnia i zachodnia oraz znajdujące się w nich nisze grzebalne były mocno spękane. Miały duże ubytki wywołane stale postępującą erozją termiczną, penetracją wody i osuwaniem się gruntu. Przestrzeń wewnątrz katakumb w znacznej części wypełniała ziemia przemieszana z gruzem ceglanym i współczesnymi śmieciami. Potwierdza to o stale odbywającej się profanacji obiektu.
Odkryte spod złogów ziemnych i gruzu relikty katakumb pozwoliły na znaczne poszerzenie wiedzy na temat tej budowli, przede wszystkim jej struktury, konstrukcji, układu przestrzennego, formy oraz stanu zachowania poszczególnych jej elementów. Zakres wykonanych prac nie pozwalał jednak na pełne wyjaśnienie dotychczasowych problemów i wątpliwości, co do jej geometrii i lokacji względem cmentarza grzebalnego i granic działki, formy przestrzennej, geometrycznej koincydencji konstrukcji katakumb i cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego oraz dokonanych przekształceń. Wymagane jest kontrolne, odcinkowe odsłonięcie od zewnątrz ścian, w szczególności ściany północnej i południowej, szersze i głębsze odsłonięcie murów pierwotnego wejścia zachodniego do katakumb oraz całej korony murów ścian zewnętrznych. Obszar badań architektonicznych powinien być rozszerzony do całej budowli. To pozwoliłoby odnaleźć ślady posadowienia konstrukcji dawnej kaplicy Zmartwychwstania Pańskiego oraz hipotetycznego, podziemnego powiązania katakumb z południowym korpusem monastyrycznym, wyjaśnić przemurowania w sąsiedztwie pierwotnego wejścia zachodniego, odnaleźć ukryte nisze oraz wyjaśnić wiele, zauważonych podczas badań, anomalii (badania architektoniczno-archeologiczne katakumb(…), ibidem).
Badania
Celem głównym, podjętych w 2022 i 2023 r., badań jest opracowanie zintegrowanej, interdyscyplinarnej diagnozy oraz programu i projektu prac konserwatorskich i restauratorskich katakumb. Służyć mają one zabezpieczeniu i utrwaleniu substancji zabytku i zahamowaniu procesów jego destrukcji. Do celów szczegółowych, wynikających z dotychczas niepełnego rozpoznania naukowo-badawczego katakumb oraz konieczności rozwiązania powstałych podczas dotychczasowych działań problemów badawczych i dużego dystansu czasowego od nich, należy:
1) ustalenie geometrii ścian zewnętrznych budynku katakumb oraz towarzyszących im ostańców i elementów ziemnych w relacji do znaków granicznych działki, istniejących obiektów i elementów zagospodarowania terenu historycznego cmentarza grzebalnego;
2) określenie obecnego stanu zachowania zabytku katakumb i rejestracja jego formy przestrzennej oraz ustalenie chronologii faz jego budowy i przebudowy, w tym weryfikacja dotychczasowych hipotez dotyczących jego struktury, datowania, stratygrafii nawarstwień kulturowych, morfologii materiałowej i jej właściwości fizyko-chemicznych;
3) określenie przyczyn rujnacji zabytku, w tym określenie stopnia jego destrukcji materiałowej i konstrukcyjnej;
4) analiza materiałów i technik wykonania obiektu, w tym stratygrafii warstw technologicznych i wartościowanie tych warstw w aspekcie oceny ich oryginalności;
5) sformułowanie wytycznych do opracowania optymalnego programu realizacji prac konserwatorskich i restauratorskich;
6) określenie dawnej służebności kultowej katakumb, w celu sformułowania optymalnej prognozy ich dalszego, współczesnego funkcjonowania, jako zabytku architektury i sztuki sepulkralnej, w jej symbolicznym znaczeniu memorium – narodowego panteonu pamięci.
Stan obecny
Stan techniczny struktury przestrzennej katakumb, konstrukcji i materiałów budulcowych jest katastrofalny. Stale postępująca destrukcja wynika głównie z wpływu warunków atmosferycznych, zwłaszcza penetracji wody do wnętrza obiektu i zatrzymywania jej w ich obrębie ze względu na nieprzepuszczalną dla niej warstwę gliny oraz nieustannego wahania temperatur, zwłaszcza zamarzania wody nocą i topnienia lodu w dzień, podczas wczesnej wiosny i na początku zimy. Stan rozkładu cegieł jest silnie zaawansowany. Znaczna część konstrukcji utraciła swoje właściwości nośne. Nastąpiła destrukcja sklepień nisz oraz filarków rozdzielających poszczególne nisze praktycznie w ścianach podłużnych położonych po obu stronach komory grobowej katakumb. W wielu przypadkach utrudnia to użycie cegieł do powtórnego wbudowania lub przemurowania. Taki stan konstrukcji uniemożliwia wykorzystanie oryginalnych partii murów do wsparcia nowych, współczesnych elementów konstrukcji naprawczych. Mury katakumb nie tylko nie mają bowiem wystarczającej nośności do ewentualnego opierania na nich jakichkolwiek elementów sklepiennych, czy to w celu ich zabezpieczenia, czy służących do odtworzenia stanu pierwotnego tej budowli. Nie mają one nawet wystarczającej wytrzymałości konstrukcyjnej do swojego przetrwania w aktualnej postaci. Nie są w stanie nieść swoich własnych obciążeń. To wskazuje na konieczność podjęcia niezwłocznych działań konserwatorskich w celu utrwalenia substancji w jej oryginalnej, autentycznej postaci i zastosowania jej do odtworzenia najbardziej eksponowanych elementów konstrukcji.
Pobrane podczas badań w 2013 r. próbki cegieł wykazują zróżnicowanie długości i szerokości. Prowadzone są dodatkowe badania specjalistyczne, które określą czy zróżnicowanie ich wymiarów jest wynikiem pozyskania przez budowniczych w XVI w., materiału ceramicznego pochodzącego z różnych cegielni, czy też jest efektem pozyskania do budowy katakumb materiału pochodzącego z rozbiórki innych obiektów. Prowadzone są szczegółowe badania laboratoryjne fizyko-chemiczne cegieł i zapraw wraz ich datowaniem.
Konstrukcja katakumb została wykonana z materiału ceramicznego na zaprawie piaskowo-wapiennej. Nie stwierdzono w przekazach historycznych, ani nie potwierdzono w trakcie badań, występowania innych np. drewnianych elementów konstrukcyjnych, poza tymi, które były zastosowane w konstrukcji cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego, a która została powtórnie użyta po rozbiórce do budowy cerkwi cmentarnej Św. Pantelejmona. Analiza porażenia korozją konstrukcji obiektu ogranicza się więc jedynie do wpływu czynników abiotycznych. Sprawdzana jest w tym przypadku odporność cegły na działanie wód kwaśnych i zasadowych, co zależy od ich składu chemicznego oraz struktury (porowatości). Istotne jest sprawdzenie ich podatności na działanie soli, zwłaszcza przy cyklicznym zawilgacaniu i suszeniu. Zniszczenie osłony i izolacji przeciwdziałającej penetracji wilgoci, wskutek zniszczenia sklepienia w roku 1984, przy cyklicznym sezonowym wnikaniu wody do wnętrza obiektu i jego konstrukcji, spowodowało znaczącą jego destrukcję.
Kontynuacja badań
W celu wyjaśnienia wielu wątpliwości poszerzono zakres dotychczasowych badań architektoniczno-konserwatorskich katakumb. Badania te wynikają z konieczności dogłębnego poznania stanu ich struktury konstrukcyjnej, w tym: ściany północnej, zachowanych fragmentów skrajnych ściany południowej, schodów, murów pierwotnego wejścia zachodniego, korony murów, niezbadanych fragmentów ściany wschodniej i zachodniej, istnienia i zasięgu przebiegu kolebek/łuków wzmacniających strukturę, ponad III poziomem nisz grzebalnych.
W celu rekonstrukcji pierwotnej formy katakumb oraz dokonania wiarygodnej oceny ich stanu zachowania podjęto kompleksową diagnostykę obiektu obejmującą m.in.:
– rejestrację rzeczywistych parametrów geometrycznych katakumb metodą tradycyjnych pomiarów geodezyjnych oraz fotogrametrycznych 3D i scanningowych 3D ich powierzchni ścian, sklepień i wnętrz nisz grzebalnych;
– rejestrację uszkodzeń obiektu i jego elementów muru i sklepień: rozwarstwień, rys, pęknięć, ubytków, odkształceń, defektów, deformacji, rujnacji;
– identyfikację kształtu, wymiaru i datowania cegieł w kolejnych partiach struktury przestrzennej katakumb;
– identyfikację rodzaju, jakości, ilości i składu materiału budulcowego spoin między elementami muru;
– badania stopnia zawilgocenia murów, spoin oraz podłoża gruntowego;
– laboratoryjne badania wytrzymałościowe materiałów budulcowych oraz struktury murów;
– laboratoryjną analizę chemiczną oraz mineralogiczno-petrograficzną zapraw;
– badania mykologiczne dotyczące korozji biologicznej cegieł oraz zaprawy, wywołanej działaniem grzybów, roślin, owadów i bakterii.
W aspekcie architektonicznym i teologicznym działania te pozwolą dodatkowo poznać i odtworzyć m.in.:
– pierwotną formę katakumb, jej geometrię i strukturę;
– miejsce posadowienia konstrukcji cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego oraz jej usytuowanie, rozplanowanie i wewnętrzną strukturę przestrzenno-kultową;
– zasadę komunikacji zewnętrznej oraz komunikacji wewnętrznej pomiędzy ww. obiektami katakumb i cerkwi;
– typ rytuału pogrzebowego i pochówku szczątków ludzkich w niszach grzebalnych;
– ewentualne podziemne powiązanie komunikacyjne katakumb z innymi obiektami;
– nieodnalezione, zachowane w pierwotnym stanie, nisze;
– powody przemurowań w sąsiedztwie pierwotnego wejścia zachodniego;
– inne, niezarejestrowane dotąd anomalie.
Badania nieinwazyjne
Podstawową metodą architektoniczno-konserwatorskich badań nieinwazyjnych są rejestracyjne, pomiarowo-inwentaryzacyjne prace wykonywane metodą tradycyjnych pomiarów bezpośrednich oraz badań fotogrametrycznych 3D i scanningowych 3D, wspieranych metodami geodezyjnymi. Pozwalają one precyzyjnie określić istniejącą obecnie formę geometryczną katakumb, jej rozlokowanie w stosunku do punktów granicznych działki oraz stopień jej przestrzennej, konstrukcyjnej i materiałowej destrukcji. Zastosowanie metod analizy porównawczej w technologii badań fotogrametrycznych daje możliwość odtworzenia formy pierwotnej katakumb w stosunku do jej dzisiejszej struktury oraz hipotetycznego miejsca ulokowania na i obok nich konstrukcji cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego, a także odtworzenia geometrii pierwotnego i wtórnego wejścia do katakumb. Badania te umożliwiają weryfikację struktury architektonicznej i konstrukcyjnej budynku, od czasu poprzednich badan przeprowadzonych w 2013 r. Dają też możliwość monitorowania stanu tego obiektu w trakcie prowadzenia prac konserwatorskich – permanentnego rejestrowania jego struktury przestrzennej, form, wiązań ceglanych murów i sklepień nisz grzebalnych i komory grobowej, procesów działania statyki konstrukcyjnej i wytrzymałości materiałowej.
Rezultatem wykonania badań fotogrametrycznych 3D i scanningowych 3D jest precyzyjne, geometryczne odzwierciedlenie kształtu istniejącego obiektu w wersji cyfrowej. Dodatkowo uzyskano też szczegółowe informacje o deformacjach i uszkodzeniach poszczególnych elementów i budulca obiektu, których znaczenie dla stanu konstrukcji można zinterpretować w formie obrazu cyfrowego. Jest to szczególnie istotne w miejscach trudno dostępnych. Do wizyjnej penetracji nisz katakumb zostaną jeszcze użyte kamery inspekcyjne i skanery. Wyniki badań umożliwią ocenę procesów degradacyjnych.
Etapem badań nieinwazyjnych jest analiza porównawcza stanu zachowania murów katakumb, elementów konstrukcyjnych, wątków ceglanych ścian, sklepień, kamiennej posadzki, wiązań cegieł i zapraw etc. Wyniki służą ustaleniu faz chronologicznych budowy katakumb i ich ewentualnej późniejszej przebudowy lub rozbudowy. Przyczyniają się również do rozpoznania charakterystyki materiałów budowlanych katakumb i ich stanu zachowania, w celu potwierdzenia prawidłowości selekcji materiałów do badań laboratoryjnych.
Nieinwazyjne badania architektoniczno-konserwatorskie są konieczne przede wszystkim do geometrycznego odzwierciedlenia gabarytu obiektu, jego formy i struktury, które dotychczas nie zostały precyzyjnie określone. Grubość ścian katakumb jest w tym procesie kluczowa, zwłaszcza wobec konieczności zapewnienia przekrycia budowli i zatrzymania w ten sposób jego postępującej degradacji. Badania te służą również rozpoznaniu wzajemnych relacji przestrzennych między budynkiem katakumb, a punktami granicznymi działki i cmentarzem grzebalnym. W ten sposób określi się jego położenie względem sąsiadujących budynków, ulicą i chodnikiem, ogrodzeniem oraz innymi elementami zagospodarowania terenu. Badania te mają również na celu rozpoznanie i określenie stanu przekształceń terenu okalającego katakumby, dokonanych przede wszystkim w drugiej połowie XX w.
Oprócz ww. badań, ze względu na stałą penetrację do budynku wód opadowych i podciąganie kapilarne wody z gruntu oraz stałe zawilgocenie, podjęto badania stopnia wilgotności struktury muru na różnych poziomach oraz badania mykologiczne polegające na analizie ewentualnego rozwoju w obiekcie grzybów roślin, owadów i bakterii. Badania mają na celu określenie zaistniałych zawilgoceń, ich wpływu na korozję biologiczną elementów budynku oraz precyzyjne zdiagnozowanie ich przyczyn. Na tej podstawie sformułowane będą wnioski i zalecenia, dzięki którym możliwe będzie przeciwdziałanie degradacji oraz przywrócenie technicznej i użytkowej wartości katakumb. Podjęto również badania parametrów wytrzymałościowych materiałów i elementów konstrukcyjnych cegieł, spoin i fragmentów murów. Przeprowadzono badania sklerometryczne.
Badania inwazyjne
Inwazyjne badania architektoniczno-konserwatorskie katakumb są prowadzone w minimalnym zakresie. Obejmują one badania laboratoryjne pobranych próbek materiału budulcowego z newralgicznych dla struktury funkcjonalnej i konstrukcyjnej miejsc. Wynika ono z ulokowania nisz w strukturze, ich typu, służebności rytualnej i wielkości oraz usytuowania w strefie chronologicznej, a także przewidywanego pochodzenia materiałów budulcowych. Wynika też z konieczności określenia oryginalnej techniki wykonania budowli, sposobu jej wykończenia oraz kolorystyki poszczególnych jej elementów architektonicznych. W ramach tych badań wykonywane są także specjalistyczne badania laboratoryjne materiałów budulcowych (ceramicznych i zapraw) z poszczególnych elementów budowli, z oceną ich właściwości fizycznych i chemicznych. Szczegółowa analiza tych właściwości umożliwi później w projekcie dopasowanie najlepszych materiałów do wykonania uzupełnień i rekonstrukcji jej zrujnowanych fragmentów oraz dobór właściwych metod konserwacji i technologii wykonawczych.
Z materiału budulcowego katakumb, na etapie konserwacji, zostaną pobrane próbki, które poddane zostaną specjalistycznym badaniom, a mianowicie:
– badaniom z wykorzystaniem mikroskopii elektronowej z zobrazowaniem powierzchni materiału badawczego i analizą obrazu oraz analizą składu pierwiastkowego metodą EDS;
– laserowej analizie wielkości cząstek – w przypadku materiału w postaci proszku;
– wizualizacji z wykorzystaniem tomografii rentgenowskiej ukazującej wewnętrzną strukturę materiału z określeniem jego porowatości;
– analizie termograwimetrycznej zastosowanych materiałów budulcowych;
– pogłębionym analizom składu chemicznego i fazowego materiałów budulcowych;
– próbom datowania materiałów budulcowych (cegły, zaprawy, fragmentów odnalezionych dachówek) z miejsc ich lokacji metodą węgla C14 i termoluminescencji oraz w celu określenia ich właściwości i stopnia degradacji.
Równolegle prowadzone są szczegółowe badania:
– stratygraficzne – mające na celu ustalenie i określenie chronologii występujących warstw technologicznych oraz nawarstwień historycznych;
– laboratoryjne składu zapraw – z analizą chemiczną do określenia ich jakościowego i ilościowego składu chemicznego, w celu określania właściwych metod konserwacji obiektu.
Oprócz klasycznej metody stratygraficznej, badań fizycznych i chemicznych pobranych próbek, wykorzystywane też są nieniszczące metody badań.
Po skonfrontowaniu i zestawieniu wyników wszystkich zastosowanych metod badawczych: nieinwazyjnych i inwazyjnych, dokonana zostanie ocena stanu zachowania katakumb. Określone zostaną zastosowane przy ich pierwotnym wznoszeniu materiały i technologie, a także późniejsze ingerencje, uzupełnienia, przekształcenia. Rozpoznana zostanie struktura budowy obiektu i datowanie poszczególnych jej etapów. Dokonana zostanie ocena oryginalności jej poszczególnych elementów. Pozwoli to na właściwy, zgodny ze stanem wiedzy naukowej i praktycznego doświadczenia oraz zgodny ze współczesną doktryną konserwatorską, dobór optymalnych metod konserwacji i restauracji katakumb.
Konieczność podjęcia natychmiastowej restauracji i konserwacji supraskich katakumb wynika z ich unikatowego statusu i charakteru, jako wyjątkowego kultowego i kulturowo-historycznego zabytku dziedzictwa sztuki architektury sepulkralnej i jego ważnej funkcji religijnej i społecznej. Badania prowadzone przez interdyscyplinarny zespół złożony z archeologów, architektów, konserwatorów sztuki, antropologów, historyków, teologów, geologów i geomorfologów i in., obejmuje nie tylko wnętrze katakumb i nisz grzebalnych wraz z analizą antropologiczną znajdujących się w nich szczątków ludzkich, ale także obszar położony wokół nich. W strefie tej znajdują się bowiem pochówki związane z historycznym cmentarzem grzebalnym. Podjęte prace archeologiczne umożliwią pełną weryfikację granic cmentarza oraz okalającego go muru. W ich wyniku wyznaczony zostanie zasięg tego zabytku, a tym samym pojawi się podstawa do uściślenia strefy jego ochrony konserwatorskiej i wyeksponowania zabytku w przestrzeni historycznej Supraśla, w ścisłym powiązaniu z całym zespołem monastyrycznym Prawosławnego Klasztoru Męskiego Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy. To ważne. Na początku 2023 r. monasterowi nadano bowiem uroczyście godność Pomnika Historii Rzeczypospolitej Polskiej. Jest on teraz także pod szczególną opieką naszego państwa.
prof. dr hab. inż. arch. Jerzy Uścinowicz, Wydział Architektury, Politechnika Białostocka
Zdjęcie czołówkowe: Badanie katakumb georadarem prowadzone 7 grudnia 2023 r. Na zdjęciu (od lewej): dr hab. inż. Ryszard Chmielewski, prof. Wojskowej Akademii Technicznej z Warszawy, dr hab. inż. Janusz Krentowski prof. Politechniki Białostockiej, prof. dr hab. arch. Jerzy Uścinowicz – PB i mgr Maciej Lisowski – WAT
| Literatura [1] Za: Mikołaj Radkiewicz, Kronika Ławry Supraskiej, Archieograficzeskij sbornik dokumientow, otnosiaszczichsia k istorii Siewiero-Zapadnoj Rusi, izdawajemyj pri Uprawlenii Wilenskogo Uczebnogo Okruga, t. IX, Wilno 1870, s. 57 (dalej ASD). [2] Zob. Opracowanie archeologiczno-historyczne oraz projekt zabezpieczenia i zagospodarowania krypt grzebalnych 0.0. Bazylianów w Supraślu woj. podlaskie Marka Zalewskiego z 2000 r. Wg. tego autora: „Można, więc przyjąć, że cerkiew Zmartwychwstania Chrystusa, która w istocie rzeczy była kaplicą cmentarną oraz krypta, zbudowana została tuż przed opuszczeniem klasztoru supraskiego przez Koszkina w 1557 r.” [3] Antoni Mironowicz, 2013, s. 54. [4] Nikolaj Dalmatov, Suprasl’skij Blagovescenskij Monastyr, Sankt Petersburg 1892 r., s. 569. Cytowany fragment w języku rosyjskim brzmi następująco: „В саду, около забора, перед окнами oпатских комнат, находится грoбовець каменный или пещера, где хоронят тела умерших монахов. Над гробовцемь стоить часовня из прусского мура, крестовой работы. С купом белой жестью покрытым, под названием Воскресения Господня. Знание это без окон, почти разваливается”. [5] Dawne Archiwum Klasztoru Supraskiego, nr 245, oryginał znajduje się obecnie w: Archiwum Archidiecezjalnym w Białymstoku. Pisownia oryginalna (za:) Józef Maroszek, Monografia miasta i gminy Supraśl, Supraśl 2013 r. [6] Teki Glinki, Archiwum Państwowe w Białymstoku, Teka 272, s. 1-42, fot. 1-9. [7] Sprawozdanie z prac archeologiczno-inwentaryzatorskich krypty grzebalnej klasztoru pobazyliańskiego w Supraślu, maszynopis w archiwum Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków; Teczka S/244: Supraśl Katakumba Pobazyliańska. Badania archeologiczno-architektoniczne, 1984 r., nr rejestru: 6. Skrok Z., Wilde T. archiwum DAMP. [8] Badania architektoniczno-archeologiczne katakumb prowadzone na podstawie pozwolenia wydanego przez Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z 22.08.2013 r. (pismo ZN.5162.2.2013.ZC). Badaniami archeologicznymi w formie nadzoru archeologicznego nad pracami ziemnymi, kierował archeolog dr hab. Maciej Karczewski. Kierownikiem badań architektonicznych był mgr inż. arch. Krzysztof Kulesza. Zespołem badawczym kierował dr inż. arch. Tomasz Ołdytowski. Prace przeprowadzone zostały na zlecenie Klasztoru Męskiego Zwiastowania NMP w Supraślu. [9] Z. Skrok, T. Wilde, 1984 a, s. 1-2, fot 1-9, archiwum PWKZ; 1984 b, s. 1-2, fot. 1-24 DAMP. |
